تاریخچه سفال و سرامیک در ایران 

 

صنعت سفالگری و ورود اسلام

با شروع دوران اسلامی ، صنعت و پس از گزر از دوره ساسانیان ، سفالگری مورد توجه بسیار واقع گردید . هرچند برای بررسی تاریخچه سفال و سرامیک در ایران میبایست به آن دوران توجه دقیق داشت .

البطه تولیدات ابتدای کار تقلیدی از نسل های گزشته بود . ولی پس از بررسی های آثار باقی مانده نوعی تحول تدریجی یافت میشود که نشان از مهارت و  ابداعات جدید آنان در زمینهٔ سفال، سرامیک و کاشی دارد.

تولیدات سفال و سرامیک دوره‌ی آل بویه و دوره‌ی ساسانی، قرون سوم و چهارم ه. ق. معمولا دارای رنگ قرمز و لعاب گلی غلیظ است که روی آن تزییناتی به صورت فرورفته انجام شده و سپس با لعاب سربی به رنگهای شفاف پوشش یافته است. 

در اوایل قرن پنجم ه.ق. با به قدرت رسیدن سلجوقیان، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد و صنعت سفالگری تحول و دگرگونی فوق العادهای یافت و شهرهایی نظیر نیشابور، گرگان و گنبد (جرجان)، ری و کاشان به صورت مراکز عمدهٔ سفالگری در آمد.

در این دوران انواع ظروف سفالی و سرامیک با لعاب فلزی رنگ، تولید گسترده ای داشته است و رنگهای متنوع دیگری از طلایی کم رنگ تا قهوه ای تیره مورد استفاده سفال سازان قرار میگیرد.

 ظروف مینایی که از نظر زیبایی نقش و همچنین از لحاظ مرغوبیت لعاب اهمیت فوق العاده زیادی دارند به بهترین شکل ممکن ساخته می شد. مهمترین مرکز ساخت ظروف مینایی در قرون سوم و چهارم ه .ق. «ری» بود.

 نوعی سفال لعابدار در کاشان ساخته میشد که بیشتر برای تزیین ساختمان مورد استفاده قرار میگرفت و شهرت کاشان در این مورد به قدری زیاد بود که برخی معتقدند کلمه «کاشی» از نام آن شهر گرفته شده است.

هنرمندان این شهر، از ترکیب خطوط عربی، کوفی و فارسی و اشکال تزئینی با رنگهای آبی، فیروزه ای و سفید که گاهی صاف و گاهی برجسته نقاشی می شد، طرح‌های تزیینی جدیدی برای کاشی به وجود آوردند که هنوز هم بسیاری از آنها مورد استفاده کاشی سازان قرار میگیرد.

طی قرون پنجم تا هفتم ه. ق. انواع و اقسام ظروف، اشیاء و محصولات نظیر قاب و قدح، کاسه و بشقاب، کوزه، آبخوری، خمره، قمقمه، قندیلی، ابریق، گلدان، پیه سوز و… در عرصه سفال و سرامیک تولید و عرضه میشود .

سفالگران این دوران از خمیر سفید برای ساخت بدنه – که شبیه به خاک کائولین بدنه‌های ظروف چینی ساخت کشور چین بود ، استفاده میکنند و از روشها و تکنیک‌های متفاوت و گوناگونی نیز در ساخت، نقاشی و لعاب کاری بهره می گیرند.

 

تقسیم انواع کاشی در دوران سلجوقی

صاحبنظران، آثار دوران سلجوقی را به طور عمده به ۹ گروه متفاوت تقسیم میکنند که عبارت از:

1.  ظروف لعابی سفید رنگ
2. ظروف دارای لعاب یک رنگ
3.  ظروف با نقش قالبی
4.  ظروف با نقش کنده کاری شده و لعاب رنگارنگ
5.  ظروف معروف به لعابی
6.  ظروف طلایی یا زرینفام
7.  ظروف دارای نقاشی زیر لعاب
8.  ظروف سرامیکی مینایی
9.  ظروف معروف به لاجوردی

حمله مغول به ایران جز کشتار و ویرانی چیزی به همراه نداشت و طی حملات مغولها به کشورمان بسیاری از شهرهایی که مراکز مهم سفال سازی ایران محسوب میشد مانند ری، جرجان و به ویژه نیشابور ویران شد و نه تنها تولید سفال و سرامیک، بلکه تولید در تمامی حرفه ها، صنایع و هنرهای صناعی ایران دچار وقفه شد.

اما با گذشت این دوره سراسر مصیبت و در پی روی کار آمدن ایلخانان کم کم تهیه و ساخت محصولات سفال و سرامیک، بار دیگر آغاز و در پی حمایت ازصنعتگران سفال ساز در مراکزی مانند سلطان آباد، ساوه، کرمان، سلطانیه و مشهد، تولید رو به فزونی نهاد.

در آثار سفال و سرامیک وکاشی دوره ایلخانی نفوذ طرح ‌ها و نقوش چینی را به وضوح می توان مشاهده کرد و این امر بخصوص در طرح‌هایی که مشتمل بر نقوش اژدها، نیلوفر آبی و ابرهای پیچنده میشود، کاملاً مشهود است.

تولید کاشی معرق

سفال سازان دوره‌ی ایلخانی در آثار و تولیدات خود بیشتر از مایه رنگ‌های آبی، فیروزه ای و لاجوردی و نیز ارغوانی و قرمز استفاده کرده اند و ضمنا موفق به تولید نوعی از کاشی به نام «کاشی معرق» شده اند که نمونه برجسته و قابل ذکر آن در «مقبره‌ی سلطان محمد خدابنده» (مقبره‌ی اولجایتو) در سلطانیه دیده می شود.

گفتنی است که کاشی معرق که یکی از جالب ترین انواع کاشی‌های ایرانی است، در دوره‌ی تیموری به رشد و بالندگی خود میرسد و در نماسازی و تزئین بناهای مشهوری چون «مسجد گوهرشاد» در مشهد و «مسجد کبود» در تبریز به کارگرفته میشود.

در دوره ایلخانی، تولید انواعی دیگر از کاشی مانند کاشی زرینفام، نقش برجسته، بدل چینی اختر و چلیپایی مینایی و… نیز مورد توجه بوده است و بسیاری از ابنیه تاریخی و مذهبی با انواعی از کاشی مذکور تزیین می یابد.

در دوره تیموری نیز طرح ‌ها و نقوش سفالینه ها، سرامیک ‌ها و حتی کاشی‌های ایرانی همچنان متأثر از نقوش و تزیینات چینی است . صاحبنظران در بررسی آثار سفال و سرامیک دوره تیموری، به نوآوری و شروع تولید سه نوع ظروف با ویژگی‌های خاصی خود اشاره دارند که عبارتند از:

۱- ظروف سِلادُن

که عبارتند از ظروف لعابداری به رنگهای سبز، خاکستری یا سبز بیدی که شرایط پخت خاص و درجه حرارت بالایی را در حدود ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد نیاز داشت که برخی از نمونه‌های آن هم اکنون در موزه رضا عباسی و گنجینه دوران اسلامی موجود است و به نظر میرسد که به طور عمده در قسمتهای جنوب ایران ساخته شده است.

۲- ظروف  «کوباچه»

که قاعدتاً باید این نام را از شهری به نام «کوباچه» در داغستان قفقاز گرفته باشد . این ظروف به طور عمده با نقوشی به رنگ سیاه که در زیر لعاب فیروزه ای رنگ شفاف، نقش شده است، مشخص میشود . نمونه‌هایی از این ظروف نیز در موزه‌های داخلی و خارج کشور از جمله در موزه رضا عباسی – تهران – موجود است.

3- ظروف «آبی و سفید»

در واقع ظروفی است با بدنه سفید که نقوشی با رنگی آبی کبالتی بر بدنه آنها نقاشی و سپس با لعاب شفاف پوشانده شده است. به نظر میرسد که این نوع ظروف بیشتر در شمال ایران تولید شده باشد.

گفتنی است که در دوره تیموری ضمناً تولید انواع ظروف سفالی دیگر هم مرسوم بوده است .

در  تاریخچه سفال و سرامیک در ایران میبایست بدانیم : اوج و تکامل «کاشی معرق» هم به دوره تیموری مربوط است که این نوع کاشی زینت بخش معماری ایرانی در تزیین و نماسازی آن میشود.

دوره صفویه و سفال 

در دوران صفویه، عدهای از سفال سازان چینی برای آموزشی و گسترش این «هنر- صنعت» به اصفهان دعوت شدند و به ساخت ظروفی با عنوان «بدل چینی» مبادرت ورزیدند که اگر چه ظرافت و استحکام چینی را نداشت اما تا حد زیادی شبیه به ظروف چینی بود.

در نتیجه حضور و تعلیم سفال سازان چینی، سفالگری ایران نیز پیشترفت کرد و صنعتگران ایرانی موفق به تولید آثار سفال و سرامیک به گونه ای ظریف تر و با کیفیت بهتری شدند.

در دوره صفویه، انواع و اقسام ظروف و محصولات سفال و سرامیک مانند ظروف مینایی، سِلادُن، زرینفام، آبی و سفید، کوباچه و… تولید و عرضه شد و از شهر اصفهان نیز – به جز دیگر مراکز شناخته شده سفال و سرامیک – به عنوان یکی از مراکز مهم ساخت این گونه محصولات یاد شده است.

 

ظروف گمبرون

در دورهٔ صفویه تولید ظروفی به نام «ظروف گمبرون» یا «ظروف گامبرون» – که یقیناً این نام را از نام قبلی بندرعباسی که بندر گامبرون نامیده میشد، گرفته است.

چرا که ظروف مذکور از طریق بندر گمبرون به اروپا صادر میشد، نیز مرسوم می شود. ظروف گمبرون دارای بدنه سفید، متراکم و نیمه شفافی است که تولید آنها قبل از دوره صفوی در ایران متداول نبوده است.

در دورهٔ صفویه، لعاب کاری بروی طروف با انواع و اقسام رنگ ‌ها مرسوم بوده است. ضمن آن که مطلا کاری بر روی آثار سفالی و سرامیکی نیز بخشی از مراحل تزیین آنها را شامل می شده است.

در دوره‌ی صفویه تولید انواع کاشی از جمله «کاشی معرق» ادامه می یابد و در همین دوره است که زیباترین کاشی‌های معرق برای مسجد شیخ لطف الله در اصفهان تولید و نصب شد.

کاشی هفت رنگ

به نظر اکثر صاحبنظران کاشی‌های معرق مسجد شیخ لطف الله در زمرهٔ زیباترین کاشی‌های دنیا و نفیس ترین کاشی‌های معرق است. در همین دوره برای نخستین بار نوعی کاشی دیگر به نام «کاشی هفت رنگ» ابداع و عرضه میشود که نمونه‌های جالب آن در مقیاسی گسترده و وسیع در مسجد امام – در اصفهان – نصب شده است .

در دوران مذکور اگرچه از شهرهای کرمان، مشهد، نیشابور و اصفهان به عنوان مهمترین مراکز تولید سفال و سرامیک کشورمان ذکر نام شده است، اما این «هنر – صنعت» در بسیاری از مناطق کشورمان مرسوم بوده است .

 تنوع فوق العاده تولیدات و کیفیت نسبی مطلوب تر آن در مقایسه با دوره‌های قبل و تولید هرچه بیشتر فرآورده‌های مصرفی سفالین و کاربرد افزونتر آن در عرصهٔ معماری همه و همه نشانگر سهم شایسته سفال و سرامیک و کاشی ایران در زندگی و فرهنگ مردم کشورمان در دورهٔ صفوی است.

افول یک صنعت

پس از دورهٔ صفویه و از حدود قرن ۱۲ ه.ق. به تدریج از رونق سفالگری و سرامیک سازی ایران کاسته میشود که علت این امر را میتوان، افزون بر بی توجهی به وضعیت این «هنر-صنعت»، تأسیس کارخانه‌های عظیم چینی سازی در روسیه، فرانسه، چین و آلمان و فرستادن محصولاتشان به مقدار زیاد، باکیفیت خوب و به قیمت ارزان به ایران دانست .

به هرحال از دورهٔ افشاریه، آثار قابل اعتنایی در دسترس نیست و از دورهٔ زندیه می توان به کاشی‌های عمدتاً هفت رنگ موجود در مسجد وکیل، ارگ کریمخانی و باغ ارم شیراز اشاره داشت.

دوره قاجار

هرچند که سفال و سرامیک سازی و تولید کاشی در دورهٔ قاجاریه مرسوم و متداول بوده است اما جایگاه این «هنر-صنعت» با دوره‌های اوج آن فاصلهٔ زیادی داشت. در دورهٔ قاجار استفاده از کاشی‌های هفت رنگ برای تزیین نمای بناها مرسوم بود.

برای طرح ‌ها و نقوش کاشی‌های مذکور از اسلیمی، ختایی، گلدان‌های پرگل، پرندگان، نقش شیر و خورشید و گاه چهره شخصیت‌های دورهٔ مذکور استفاده میشد و رنگهای رایج را -که ضمناً شاخص‌هایی مناسب برای تشخیص کاشی‌های دورهٔ قاجاریه است – لاجوردی، فیروزه ای، زرد، نارنجی، صورتی، قرمز، سبز، قهوه ای، طلایی، سیاه و سفید تشکیل میداد.

از نمونه‌های کاشی‌های دورهٔ قاجار می توان به کاشی‌های موجود در باغ ملی تهران، دروازهٔ ارگ سمنان، نارنجستان قوام در شیراز و کاخ گلستان در تهران اشاره داشت.

ضمن آنکه از دورهٔ مذکور چند قطعه کاشی هفت رنگ با مضامینی برگفته از شاهنامهٔ فردوسی در موزهٔ آبگینه و سفالینه‌های ایران موجود است .

تاریخچه سفال و سرامیک در ایران و ورود به 100 سال اخیر

تأسیس مدرسهٔ صنایع قدیمه به سال ۱۳۰۹ ه.ش. و بعد از آن توجه به هنر سفالگری در مرکز هنرهای زیبا، سازمان صنایع دستی ایران و سازمان میراث فرهنگی کشور، از جمله اقداماتی بود که به هرحال و طی ۷۰ سال اخیر در بهبود وضع سفالگری و سرامیک سازی مؤثر بوده است .

گو اینکه این «هنر-صنعت» پر پیشینه به دلایل بسیار از جمله سوابق درخشان و کهن فرهنگی، در دسترسی بودن مواد اولیه مصرفی، تجربهٔ طولانی تولید و بالاتر از همه ذوق و هنر صنعتگران هنرمند ایرانی و علاقه وافر آنان به سفالگری، و ساخت تندیس سفالی میبایست در جایگاه بالاتری قرار داشته باشد و سهم شایسته تری را در زمینهٔ تولید و اشتغال و خلق آثار ارزشمند هنری برعهده گیرد.

آنچه در این مجال مطالعه نموده اید گذری بر تاریخچه سفال و سرامیک در ایران از نگاه تاریخ شناسان بود . این مقاله قسمتی از مقالات مندرج  در وبسایت در دو بخش با نام تاریخچه سفال و سرامیک در ایران است. 
شما میتوانید این مقاله را به صورت کامل تر در آن وبسایت مطالعه نمایید. 

در مقالات دیگر الیاهو گالری به بررسی و مقایسه ما بین سفال و سرامیک خواهیم پرداخت .